«از ملک ادب حکم گزاران همه رفتند….»
«بهار»
دکتر خطیب رهبر، استاد و پژوهشگر گرانقدر و بلندپایه ادبیات پارسی، یک سال
پیش در شامگاه روز شانزدهم بهمن ۱۳۹۳ به دیار باقی شتافت و جامعة ادبی
ایران را داغدار و دوستداران آثار خود را آزرده خاطر کرد. پژوهش‌های
گسترده این استاد فرهیخته و فروتن به خوبی نشان می‌دهد که گنجینه دانش این
ادیب بزرگوار تا چه حد غنی بوده است.۱
خطیب رهبر که در مهرماه سال ۱۳۰۲ در کرمان دیده به جهان گشود در طول ۹۱ سال
عمر پربار خود بیش از شش دهه به تحقیق و تتبع اشتغال داشت و کتاب‌ها ،
تالیفات، تفسیرها و حاشیه‌هایی که بر متنهای کلاسیک نظم و نثر فارسی نوشته
است بیش از ۱۹۹ بار تجدید چاپ شده است.۲
در دانشنامه ویکی‌پدیا، فهرستی از کتاب‌ها، گزیده‌ها و تحشیه‌هایی که این
ادیب بزرگوار فراهم آورده ذکر شده است که از آن جمله می‌توان به شرح و
توضیح مفصل گلستان سعدی، دیوان حافظ، تاریخ بیهقی، مرزبان‌نامه، داستان‌های
منظوم مثنوی معنوی، جامی، گزیده‌های اشعار فرخی سیستانی، رودکی، گزیده
جهانگشای جوینی و سه کتاب ارزشمند درباره دستور زبان فارسی (مشتمل بر حروف
اضافه ، حروف ربط و صفت) اشاره کرد.۳
استاد خطیب رهبر در پیشگفتار کتاب مرزبان‌نامه یادآور شده است «برای آنکه
دانشجویان که دوستار سخن پارسی و نگهبانان سرمایه گرانبهای فرهنگ ایران به
شمار می‌روند، آسانتر بتوانند با ادبیات کهنسال میهن گرامی خود آشنا شوند،
چاره آن است که چراغی فراراهشان باشد. فراهم آوردن این گونه نامه‌ها
برآوردن چنین نیازی است.»۴
جملات نخستین پیشگفتار مرزبان‌نامه را می‌توان به همه تحشیه‌ها و تفسیرهایی
که این استاد ارجمند بر کتاب‌های کلاسیک نگاشته اند تعمیم داد و به خوبی
درک کرد که روانشاد خطیب رهبر تا چه حد به افزایش آگاهی نسل جوان ـ به ویژه
دانشجویان رشته ادبیات پارسی ـ علاقه‌مند بوده است. کتاب «مرزبان‌نامه» و
تصحیح سه جلدی «تاریخ‌بیهقی» را به سبب شرح لغات دشوار، تفسیر متن و حاشیه
نویسی می‌توان در زمرة بهترین‌کارهای استاد دانست.
روانشاد استاد خطیب رهبر، سال‌های متمادی سرپرستی یکی از انجمن‌های ادبی
را برعهده داشته است که بر خلاف بسیاری از انجمن‌های ادبی، اعضای انجمن
یا شاعران نوپا در آنجا تنهابه خواندن سروده‌های خود بسنده نمی‌کردند. بلکه
استاد کاستی‌ها و نارسایی‌های اشعارشان را به آنان گوشزد می‌کرد.۵ و به
آنان فن سخنوری می‌‌آموخته است.
از ویژگی‌های ممتاز این استاد بزرگ می‌توان به مناعت طبع، فروتنی، پشتکار،
انضباط در کلاس‌های تدریس، حافظه نیرومند، ژرف‌اندیشی، باریک بینی، علاقه
شدید به آموختن و انتقال آموخته‌ها به دانشجویان و ادب دوستان، اشاره کرد.
صرف نظر از شرح بیت‌ها و جمله‌های دشوار و نکته‌های دستوری مرزبان‌نامه و
تاریخ بیهقی که کاری سترگ و به یادماندنی است، تفسیر غزلیات حافظ توسط
استاد خطیب رهبر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اغلب حافظ پژوهان به صورت
گزینشی به تفسیر ابیات غزل‌های حافظ پرداخته‌اند یا با ذکر شاهدهای
گوناگون برای برخی از واژه‌ها یا عبارت‌ها و در مواردی تفسیرهای عرفانی
برای غزل‌هایی که عرفانی به نظر نمی‌رسند، فهم مطلب را برای خوانندگان
دشوار کرده‌اند. اگر چه پژوهش‌های آنان از دیدگاه واژه‌شناسی و ژرف‌کاوی به
نوبه خود ارزنده است اما مشکل خوانندگان عادی را برطرف نمی‌کند.
استاد خطیب رهبر، با دقت، ظرافت ، وسواس و علاقه کم‌نظیری تعداد ۴۹۵ غزل از
دیوان حافظ را ـ بر پایه تصحیح علامّه قزوینی ـ به طور کامل تفسیر
کرده‌اند و در مواردی که کاستی‌ها یا نارسایی‌هایی درنسخه قزوینی
یافته‌اند، متن را تغییر نداده و به جامع نسخ دیوان حافظ ـ به تصحیح زنده
یاد مسعود فرزاد ـ استناد کرده‌اند.۶
اگر چه حافظ پژوهی در ایران، هندوستان، آسیای صغیر و برخی کشورهای اروپایی
پیشینه‌ای دیرینه دارد و پژوهش‌های گسترده‌ای دربارة زندگی حافظ و تفسیر
ابیات و معانی واژه‌های ابهامی برخی از غزل‌ها انجام گرفته است اما هنوز
معانی دقیق تعدادی از عبارت‌ها یا واژه‌های به کار رفته در ابیات مشخص
نیست.
شادروان خطیب رهبر برین باور بود که « غزل حافظ، صدای سخن عشق است و
جاودانی است و هر چه زمان بر آن بگذرد از لطف و حلاوت آن نمی‌کاهد. چه در
این کلام سوزی نهفته و فروغ حقیقتی از آن تابنده است که دلها را به سوی
خود می‌کشد. کلام خواجه زبان دل است، لاجرم بر دل می‌نشیند و هر صاحب ذوقی
را به وجد می‌آورد.۷
صرف نظر از سعدی که اشعار او را در قرن هشتم هجری ـ به تصریح ابن بطوطه ـ
ملوانان چینی دریک کشتی تفریحی زمزمه می‌کردند و حافظ که «حله‌های تنیده
از دل و بافته از جان و تن با تارو پود زندگی ما پیوند دارد و دیوان او به
تفسیر شادروان خطیب رهبر بیش از ۵۳ بار تجدید چاپ شده است. بسیاری از
سخنوران و مفاخر ادبی کهن ما به قدر کافی شناخته نشده‌اند و نسل فعلی
اشتیاق در خوری به خواندن آثار آنان و کشف ظرایف و دقایق نوشته‌های آنان ـ
جز در موارد خاص ـ از خود نشان نمی‌دهد. به همین سبب ، قدر و منزلت استادان
گرانمایه و ژرف‌اندیشی ـ همانند شادروان خطیب رهبر ـ چنانکه باید و شاید ـ
در دوران حیات پربارشان ـ شناخته نمی‌شود. شاید بتوان شعر رهی معیری:
«جلوه‌ها کردم و نشناخت مرا اهل دلی…» را وصف حال این مفاخر ادبی دانست.
***
به هر روی. در آستانه نخستین سالگرد در گذشت استاد خطیب رهبر، یاد او را
گرامی می‌داریم،به روانش درود می‌فرستیم و غزل «فرزانه نیکوخصال» را به آن
عزیز از دست رفته تقدیم می‌کنیم. برگ سبزی است تحفة درویش.
فرزانة نیکو خصال
رفت از ملک ادب، فرزانه‌ای نیکو خصال
بهره‌ور از علم و دانش تا به سرحد کمال
در تفحّص، در تعمّق، در تدبّر کم نظیر
در متانت، در مناعت، در درایت بی‌هُمال
مام میهن تا به دامان پرورد مانند وی
نظم و نثر پارسی کی طی کند راه زوال؟
اهل شهرت، گوشه گیران را ز خاطر می‌برند
ای گل ار گمنام پژمردی در این وادی منال!
بر سر ما سایه گستر دست شاهین ادب
ای هما از فرِ بال خویشتن بر ما مبال!
بر ادیبان ز دنیا رفته از ما صد درود
شاد بادا روحشان از لطف ذات ذولجلال
(علمی دورودی، تهران۲۴ دی ۱۳۹۴)
توضیح: واژة ادب که ادبیات را از آن ساخته‌اند، کلمه‌ای تازی نیست بلکه
ریشه‌ای«دَب» فارسی به معنی نوشتن یا خط است و با کلماتی مانند: دبستان،
دبیر، دبیرستان، دیبا، دیباچه و دیوان هم ریشه است.
منابع و مآخذ:
۱ـ روزنامه اطلاعات بین‌المللی، سه‌شنبه ۲۱ بهمن ۱۳۹۳٫
۲ـ خبرگزاری کتاب ایران، ۲۰ بهمن ۱۳۹۳ ، ادیب فرزانه‌ای که کتاب‌های او ۱۹۹ بار تجدید چاپ شده است.
۳ـ ویکی پدیا، دانشنامه آزاد، زندگی نامه خطیب رهبر و آثار او.
۴ـ گزینه سخن پارسی، مرزبان‌نامه با معنی واژه‌ها و جمله‌های دشوار…، به
کوشش دکتر خطیب رهبر، انتشارات صفی علیشاه، چاپ اول، تهران، ۱۳۶۹، ص۷٫
۵ـ دکتر میرجلال الدین کزاری، دریغ و اندوه از درگذشت استاد باریک‌بین و ژرف‌کاو، خبرگزاری کتاب ایران، مورخ ۲۱ر۱۱ر۱۳۹۳
۶ـ دیوان غزلیات حافظ، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، انتشارات صفی علیشاه چاپ بیست و نهم ، تهران، ۱۳۷۷ ص بیست و چهارم (مقدمه)
۷ـ همان ماخذ، ص بیست و هشتم (مختصری از احوال حافظ)
