ابراهیم گلستان و «اخلاق گفت وگو» ( بخش پایانی)
احمد افرادی
جلال آل احمد:« چشم و گوش گلستان دریچه هایی بود، به درون خود باز.نه به دنیای خارج. آنقدر مرکز عالم بود که تصورش را نمی شود کرد.من هیچکس را آنقدر اشرف مخلوقات ندیدم…»
————————————————————————————-
در پانویس بخش پیشین مقاله ، سطری چند از داوری خانم لیلی گلستان را ، در ربط با منش و خلق و خوی آقای ابراهیم گلستان و رفتارش با دیگران باز نویسی کرده ام.[۱]
در اینجا، شواهدی پیش رو قرارمی دهم، تا برخی وجوه آن داوری ملموس تر شود.
آقای پرویز جاهد، برای پیشبُرد پایان نامه ، یا رساله ی دکتری خود [ « تاریخ تحلیلی ریشه های موج نو در سینمای ایران»] تصمیم می گیرد یا ملزم می شود، با آقای گلستان گفت و گو کند، اما موافقت گلستان برای مصاحبه به سادگی دست نمی دهد؛ گفت و گو( پس از موافقت گلستان ) نیز، عموماً، بدون تِنِش پیش نمی رود.
بهتراست ماوقع را، به روایت آقای پرویز جاهد پی گیریم:
« از قبل می دانستم که انجام گفت و گو با گلستان کار ساده ای نیست.حرف های زیادی در باره ی خصوصیات اخلاقی و شخصیت ویژه ی اوخوانده ، یا از اطرافیان سینمایی و غیر سینمایی وی شنیده بودم.می گفتند بد اخلاق است و حوصله ی کسی را ندارد و تن به گفت و گو نمی دهد. به من توصیه می کردند که بیخود سراغش نرو و وقتت را تلف نکن که نتیجه نمی گیری.» [۲]
آقای پرویز جاهد، به توصیه ی دوستانش تن نمی دهد؛ با گلستان تماس می گیرد و« نسخه ای از طرح تحقیقاتی خود را در اختیارش » می گذارد.
می گوید:
گلستان، « یک هفته بعد از آن[ با من] تماس گرفت و شروع کرد به انتقاد از نوشته ی من، با لحنی بسیار تند و تحقیر آمیز؛ اما وقتی واکنش نرم و آرام مرا دید کوتاه آمد…» و به گفت و گو تن داد.[۳]
از آن گفت و گو، کتابی فراهم آمداست به نام « نوشتن با دوربین» ، که باید آن را خواند تا معنی « لحن تند و تحقیر آمیز ِ» گلستان ( در آن مصاحبه) را دریافت.
برای آنکه خواننده فضای گفت و گو را لمس کند، ابتدا دو نمونه از برخورد حرمت شکن ِ گلستان با پرویز جاهد و سپس نمونه هایی از ادبیات ِ گفتاری اقای گلستان را باز نویسی می کنم :
گلستان، در پاسخ به پرویز جاهد: « چرا چرت و پرت می گویی؟ اولاً- اگر بخواهی این ها را بنویسی، همه ی این حرف ها را بنویس.همین جا هم به تو می گویم، ” چرت و پرت می گویی” . این ها را بنویس…» [۴]
نمونه ی دیگر :
گلستان درپاسخ به پرویز جاهد:« این حرف احمقانه است. چرامزخرف می گی عزیزمن؟» [۵]
نمونه ، در ربطی دیگر:
« همین الآن هنوز که هنوز است انورخامه ای دارد مزخرف می‌نویسد.»[۶]
مورد دیگر :
گلستان، در نامه ای به دوستش، آیدین آغداشلو :
« Concrete تر بنویسم، و می نویسم چون تو را با همه بلاهت ها که ازت دیده ام – و از آنها، از آن نوع بلاهت ها خوشم هم آمده است – دوست دارم ». [ ۷]
گلستان: فیلم ِ «دونده ی ” نادری” را دیدم. طفلک نادری خر شد، ایرون نموند. گیر آدم های حقه بازی افتاد که اصلاً نتونست کاری بکنه. پسر خیلی خوبی بود. » [۸]
نمونه ی دیگر :
گلستان: «نادرپور هم می گفت فروغ تحت تاَثیر او بوده است…و تا آخر عمر همین طور لِک و لِک … هر کی هم شعر نمی فهمه میگه. مثل اون مرتیکه که در تکزاس استاد فارسی شده … خوب، احمقنمی دونه که این شعر، شعر سهراب است… حضرت فرموده:خریت نه تنها علف خوردن است.» [۹]
نمونه ی دیگر :
گلستان : « گُه می خورند… بنویس از گلستان پرسیدم و گلستان جواب داد گُه می خورند. شَکر می خورند هم نه. بنویس گلستان گفت ” گُه” . ” گاف” با ضمه رویش و ” ه” گرد ، ” ه” هوز. بگویند خودش خورده. بگویند بی تربیت است. بگویند.هرچه دلشان میخواهد. اتهامات یا انتقادها” ! » [a99 ]
با وجود این، آقای گلستان یقین دارد که نه « هتاک » است و نه تا کنون به کسی « فحش » داده است :
« پرویز جاهد : به من گفته بودند که تو نمی توانی با آقای گلستان مصاحبه کنی .
گلستان : راست گفتند.
پرویز جاهد: گفتند سراغش نرو، چون اخلاقش تند و پرخاشگره، هتاکه و خودش رو از جامعه ی ایرانی جدا کرده.
گلستان: هتاکم؟ به کی فحش دادم؟ از ایرونی ها جدا کردم؟ اینایی که اینجا هستند، ایرونی هستند؟ من قبل از اینکه ایرونی باشم آدم هستم». [۱۰]
…
و دیوار حاشای آقای گلستان، گاه تا به عرش بالا می رود :
گلستان: من هیچ وقت به کسی فحش نداده ام. فحش دادن مسأله ای را حل نمی کند. فحش دادن واقعیت را نشان نمی دهد و فایده ای هم ندارد. فقط نشان می دهد که ذهنِ چرکین سرریز کرده. » [۱۱]
در مورد خُلق و خوی آقای گلستان، بسیار می توان گفت.چند نمونه بدهم :
۱- مهدی یزدانی خرم ( که نمی دانم چگونه رگ خواب آقای گلستان را به دست آورد و سه بار موفق به مصاحبه با او شد) در پیشگفتار ِسومین مصاحبه اش می نویسد :
« گفت و گو با ابراهیم گلستان کار ساده ای نیست. پوست ِکلفت ِ متلک خور میخواهد و خونسردی و بُرد باری فراوان …این بار و در این گفت و گو، ابراهیم گلستان ( ظاهراً) همانی نیست که نَفَسِ پرویز جاهد را آنچنان برید که کم مانده بود ، عطای به اتمام رساندنِ پروژه ی دکتری را، به زبان تلخ و تند و گاه بیرون از نزاکت ِ گلستان ببخشد.» [۱۲]
۲- به نظر می رسد که گلستان، به شدت از آقای نجف دریابندری دلخور است. چرا که، در گفت و گو با پرویز جاهد و حسن فیاد، هر جا فرصتی دست می دهد ، از خجالت آقای دریابندری درمی آید! :
گلستان: « … آقای دریابندری آمد پهلوی من ، زد زیر گریه زِق زِق زِق . آقا چرا؟ گریه نداره.گفت آقا نمی تونم . آبروم رفت. گفتم آخه چرا؟ گفت تواینجوری خوبی کردی ، فلان کردی …» [۱۳]
مورد دیگر :
گلستان: « .. گفتم[دریابندری ] چی کار کرده. گفت کاری نکرده سازمان امنیت این جا مخالفت می کنه باهاش… این سابقه ی توده ای داره. حبس بوده . گفتم خوب سابقه توده ای خیلی ها دارند. من هم دارم …خیلی از افسرانی که الان توی سازمان امنیت هستند ، سابقه ی توده ای دارند. یعنی چه؟…گفتم نمی شه . این قضیه باید حل بشه…رفتم [ به ساواک شعبه ی خیابان ایرانشهر] … یه آقایی بود… خیلی هم مؤدب بود…گفت نمی شه این آقا کار بکنه . گفتم این کاره ای نیست…اصرار ما را که دید گفت نه باید بیرونش کنی . گفتم این پسر بی دست و پایی هست. یک مرتبه هم گرفتنش به خاطر اینکه کتاب ترجمه کرد… گفت یک فکری براش می کنیم. البته بعدش ، تازگی ها فهمیدم که توی بنگاه فرانکلین ، به سفارش خود ِ پاکروان که رئیس سازمان امنیت شده بود کار بهش دادند.» [۱۴]
مورد دیگر:
گلستان: « دریابندری کجاش روشنفکر بود. اگر بعد از انقلاب شده باشد، من نمی دانم.تا وقتی که او را می شناختم، می دانستم که چیزی نمی داند. .. با همه علاقه و محبتی که من برای او داشته ام، چه در وقتی که حبس اش کرده بودند ، چه وقتی که در دستگاه من کارمند بود و کاری نمی کرد و چه بعد که یک ترجمه را سه بار یا دو با ” گم” کرد تا به اسم مترجم آن کتاب [گلستان] زخم زده باشد. گفتن ندارد. فکرش کجا بود؟ » [۱۵]
مورد دیگر:
حسن فیاد : این همان نجف دریابندری است؟
گلستان: اسم را فراموش کنید دیگر. اسم هایشان مطرح نیست. وقتی که شخصیتی نیست . آدم های پرتی بودند.من نمی دانم شما چقدر آدم پرت یا درستی هستید ولی درست تر است که آدم به فکر آدم های پرت نباشد، الودگی ذهن تان است. »[۱۶]
——-
« مَن ، مَن » های گلستان و تحقیر دیگران :
گلستان :« فریدون رهنما کارمند من بود، دو سال از من حقوق می گرفت که یک کاری بکند» [۱۷]
گلستان : یک مرتبه هم فریدون رهنما را بردم.رهنما هیچ کاری نمی خواست بکند و نمی خواست بگوید که نمی تواند بکند، طفلکی! پسر خیلی خوبی بود فریدون. بچه ی باهوشی بود. اگر می نشست توی اطاقی برای اشخاص تئوری می گفت ، خیلی خوب می توانست تئوری بگوید. نه ! خنده ندارد. واقعاً اینجوری بود.[۱۸]
گلستان: « من به ناصر تقوایی علاقه داشتم. خواستم آدم بشه، رشد کنه . خوب پَرت بود … » [۱۹]
مورد دیگر:
« پرویز جاهد : فروغ چگونه وارد استودیو شد؟
گلستان: فروغ هم آمد فقط برای ماشین نویسی.فروغ را سهراب دوستدار و رحمت الهی آورده بودند پهلوی من به عنوان ماشین نویس. هیچ هم باهاش آشنا نبودم.یک مرتبه از خیلی دور دیده بودمش .اول هم که اومد بهش گفتم خانم جان شما هرچی شعر گفتید ، فلان و فلان، برای خودتون خوبه، ولی اینجا کار اداره هست،کار اداره بکنید، کارِ تون هم این هست که ماشین نویسید، اگر نمی تواندید بکنید، می توانید خرده خرده یاد بگیرید ، ولی این تلفن رو جواب بدید . همین کار را هم می کرد طفلکی.» [۲۰]
————————————-
پیشتر گفتم ، آقای گلستان در مصاحبه های خود ( که عمدتاً رویکرد به گذشته و در ربط با فعالیت های سینمایی او است) هر جا فرصتی دست می دهد ، با برخی اهالی قلم ( که دل خوشی از آن ها ندارد) بیرحمانه، تسویه حساب می کند.از جمله ی این مغضوبان ، جلال آل احمد ( دوست بسیار نزدیک و هم حزبی پیشین آقای گلستان) است. دیگری، احمد شاملو است. دیگری ، دکتر خانلری است و…
کتاب های « از روزگار رفته حکایت، حسن فیاد » و به ویژه «نوشتن با دوربین، پرویز جاهد» را باید خواند، تا طول و عرض ِ بی انصافی گلستان ( نسبت به این اهالی قلم ) به دست مان آید.
آنچه کینه ی انباشته به سالیان ِ گلستان، نسبت به آل احمد را سبب شده است ( ظاهراً) مقاله ای به نام « یک چاه و دو چاله، جلال آل احمد، ۱۳۴۲»، مندرج در کتابی به همین نام است. نوشته ی بلند پیش رو، معذورم می دارد که فصل دیگری بگشایم و غرض ورزی های گلستان نسبت به آل احمد را، در پرتوی که مطالب مندرج درمقاله ی « یک چاه و دو چاله»، بر گوشه هایی از زندگی گلستان ( و واقعیت های وارونه شده از سوی او ) می افکند، نشان دهم. از این رو، تنها نمونه هایی از داوری مغرضانه ی گلستان نسبت به آل احمد را ( همراه با شواهدی، دال بر نادرستی شان ) پیش روی خواننده قرارمی دهم.
از جمله خرده گیری های آقای گلستان برآل احمد، این است که دعوت ِ خانه ی وُکس(انجمن فرهنگی ایران وشوروی) را، برای شرکت در « هفتمین کنگره مردم شناسی مسکو» ( که در سال ۱۳۴۳ برگزار شده است) پذیرفت. و یا، در سال ۱۳۴۴، به دعوت سمینار بین المللیِ ادبی و سیاسی دانشگاه «هاروارد»، پاسخ مثبت داده است و به آن دیار سفرکرد.
گلستان: « آل احمد اپوزیسیون نبود.چیزی نمی گفت، کاری نمی کرد. حبس رفت؟ شکنجه دید؟دعوتش میکردند به هر کجا ، او هم می رفت. دعوت کسیجر را قبول کرد.دعوت زیردست‌های قزمیت روسی را هم قبول می کرد.» [ ۲۱ ]
اولاً – آقای گلستان حتی «اپوزیسیون» بودن آل احمد را محل مناقشه می کند ! نقل گفته ای از آقای آیدین آغداشلو، شاید گذشته را به خاطرشان بیاورد:
«. نمی گویم شجاعت آل احمد را داشته‌‌‌ام که در زمان شاه نوشت : چرا اسم تئاترسنگلج را گذاشته اند ۲۵شهریور و مگر این روز چه روزی است.» [۲۲]
ثانیاً – آقای گلستان، خود را به فراموشی می زند که صادق هدایت مقبول و محبوب او هم ، دعوت همین « زیر دست های قُزمیت روسی » ! را پذیرفت ودر شانزدهم آذرماه ۱۳۲۴، برای شرکت در جشن بیست وپنجمین سال تأسیس دانشگاه تاشکند، به ازبکستان رفت.
گلستان : «هدایت در تمامِ مدت، کمکِ حزبِ توده بود چون این حزب مخالف ارتجاع بود؛ اما هیچ وقت همراهِ این حزب نبود و اصلاً با کیانوری در‌می‌اُفتاد، با اینکه کیانوری رفیق نزدیکش بود و کتابش را برایش چاپ کرده بود. ولی اگر[ به شوروی ] دعوتش میکردند می‌رفت چون می‌خواست ببیند آنجا چه خبر است. مثل سفر به تاجیکستان» . » [۲۳]
حال ببینیم، ماجرای « دعوت کسینجر» و « قبول ِ» آل احمد ازچه قرار است .
آل احمد، در کتاب ِ« سفر آمریکا» می نویسد :
« دو ماه تابستان ۱۳۴۴ مهمان دانشگاه هاروارد بودم …سمینار هاروارد، از ۱۹۵۱ تا کنون، هر تابستان دایر است. به این نیت که آشنا کند روشن فکران عالم را با روش زندگی و اندیشه ی آمریکایی. عین همه ی بورس های دیگر، که در این سال های پس از جنگ دوم جهانی مُد شده است. نمک گیر کردن و ایجاد تعهد و از این قبیل… از بدو تأسیس تا کنون ( در سمینار تابستانی هاروارد) از ولایت ما این کسان شرکت کرده اند: دکتر محمد معین در تابستان ۱۹۵۴( ۱۳۳۳) صادق چوبک در ۱۹۵۵- بعد چند سالی از نماینده ی ایران خبری در اسناد و مدارک سمینار نیست- بعد دکتر شاهپور راسخ در ۱۹۵۹- بعد خانم افشان وزیری در ۱۹۶۰- بعد خانم مهری آهی در۱۹۶۲- بعد عیال من سیمین دانشور در ۱۹۶۳- و قرار بود در تابستان ۱۹۶۴( ۴۳) خود من شرکت کنم که [ به علت مخالفت ساواک] نشد. و به اجبار زمانه، بلیت را پس فرستادیم. حضرات گردانندگان سمینار [ نه – به ادعای آقای گلستان- هنری کسینجر] سخت محبت کردند و دعوت را تجدید کردند برای سال بعد، ( ۱۹۶۵- ۱۳۴۴) که جواز صادر شد و رفتیم.» [۲۴]
می بینیم،« سمینار تابستانی هاروارد» ، سابقه دارد ، واراده ی هنری کسینجر، در این دعوت نمی توانست چندان دخیل باشد. (گرچه، در آن سال، هنری کسینجر رئیس سمینار دانشگاه هاروارد بود.)
دو دیگر آنکه، بزرگانی همچون دکتر محمد معین، سیمین دانشور، صادق چوبک ( دوست نزدیک آقای گلستان) و… نیز مهمان سمینار تابستانی دانشگاه هاروارد ( نه مهمان کسینجر) بوده اند.
آل احمد،در سفرنامه ی آمریکا، می نویسد:
« مرا که [ به کسینجر] معرفی کردند، بوسیدمش. همین جوری. به رسم خودمان.
دیگر اینکه همه ی این حضرات، به اضافه ی منشی ها می شناختندم و از سال گذشته منتظرم بوده اند…و الخ. و خودشان هم فهمیده بودند که چرا نیامده ام و غیره. و گویا اصرار دارند که آدم های Non Conformist را جمع کنند. گرچه نماینده ی هلندی لیبرال است و در قضیه ی اندونزی، بوی بدی می داد. ولی دیگران اغلب چپ اند.» [۲۵]
ـــــــــ مورد دیگری از غرض ورزی گلستان و ( در واقع ) اغفال خواننده
در کتاب « نوشتن با دوربین » می خوانیم :
« پرویز جاهد: پس، وقتی خلیل ملکی و آل احمد از حزب جدا شدند. شما نشدید؟
گلستان: …اولاً اینکه می‌گویید آل احمد جدا شد، بد بخت آل احمد کارهای نبود.نه سر پیاز بود نه ته پیاز.آنهایی که انشعاب کردند خلیل ملکی بود، خامه ای بود، مهندس زنجانی بود…آل احمد به راه نیفتاده بود آن وقت‌ها که کارهای باشد.». [۲۶]
گرچه در این مورد بسیار می توان گفت و شواهد زیادی برای آقای گلستان ردیف کرد ، اما، به گمانم رجوع به متن اعلامیه ی انشعاب، برای نشان دادن نادرستی ادعای آقای گلستان کافی باشد.
« متن کامل نخستین اعلامیه ی انشعاب» ، با این تاَکید آغاز می شود :
« امضاء کنندگان که عده ای از افراد فعال و مسئول حزب توده ی ایران می باشند… »
وسپس، در پای اعلامیه ، نام این « افراد فعال و مسئول حزب توده ی ایران » ، به شرح زیر می آید :
۱- خلیل ملکی، عضومستعفی هیأت اجرائیه موقت و شورای حزب و نماینده ی دومین کنگره ی حزب توده ی ایران.
۲- انور خامه ای عضو هیئت تحریریه ی نامه ی مردم ، عضو کمیته ی مرکزی سازمان جوانان نماینده ی دومین کنگره ی حزب توده ی ایران.
۳- مهندس اسماعیل زنجانی …
…
۱۰- مهندس حسین ملک مسئول تعلیمات و عضو کمیته ی ایالتی تهران…
۱۱- جلال آل احمد، عضو کمیته ی ایالتی تهران، اداره کننده ی نامه ی مردم ، نماینده ی دومین کنگره ی حزب توده ی ایران. » [۲۷]
ــــ مورد دیگر از داوری مغرضانه ی گلستان در مورد آل احمد ، که چیزی جز توهین به شعور خواننده نیست. این مورد، در مصاحبه های گلستان مکرر شده است :
گلستان: آل احمد « اصلا در جریان مسایلی که آن زمان بود، نبود. زبان فرانسه و زبان انگلیسی یا زبانی که دریچه ای بشود برای نگاه به بیرون نمی‌دانست. خب نمی‌دانست. » [۲۸]
همین ادعا ، در کتاب « نوشتن با دوربین » نیز تکرار می شود :
گلستان : « یک دوست من [جلال آل آحمد] که انگلیسی و فرانسه نمی دانست … ». پایان نقل قول[۲۹]
آل احمد به زبان انگلیسی چندان احاطه نداشت و خود نیز ( در کتاب های «خسی در میقات» و «سفر آمریکا») به این واقعیت معترف است .اما ، در زبان فرانسه صاحب ترجمه است. رمان « قمار باز »،نوشته ی داستایوفسکی ، نخستین کتابی است که آل احمد در سال ۱۳۲۵ ترجمه کرده است.
این را هم گفته باشم که آل احمد ( در زبان فرانسه ) مترجم برجسته و ورزیده ای نبود. اما، ورزیده نبودن در ترجمه ( برخلاف ادعای آقای گلستان) به معنی فرانسه ندانستن نیست.
بقیه برگردان های او از زبان فرانسه، به قرار زیر است :
۱- مائده های زمینی ، اندره ژید ( با پرویز داریوش)
۲- بازگشت از شوروی، آندره ژید
۳- دست های آلوده ، ژان پل سارتر
۴- سوء تفاهم ، آلبر کامو
۵- بیگانه، آلبر کامو( با خبره زاده)
اینکه ( به ادعای گلستان) آل احمد ، با زبان بیگانه آشنا نبود ، تا آن زبان « دریچه ای بشود برای نگاه به بیرون» و اینکه ( به همین علت ) « در جریان مسائل روزقرار نداشت» ، حرفی است نادرست ، و شاهدش ( فیلسوف ،اهل نظر و فرانسه دان ِ چیره دست ) آقای بابک احمدی:
«در میان ترجمه های آل احمد ( هرچند ترجمه های خوب و دقیقی نیستند) آثار مدرنیستی چون بیگانه ی آلبر کامو و کرگدن اژن یونسکو جای دارند.»[۳۰]
بنا بر این، نه تنها آل احمد با زبان بیگانه ( فرانسه) آشنا بود، بلکه، برخلاف ادعای آقای گلستان ( با ترجمه ی آثار ادبی مدرن آن سال ها ، خود نیز ) در جریان تحولات ادبی روزگار خود قرار می گرفت .
آل احمد( پیش از سفر به حج ) نشستی دارد، با خانم پوران صلح کل، دکتر ناصر وثوقی، شمیم بهار و آیدین آغداشلو. در جایی ازاین گفت وگو، آل احمد ( در ربط با پی گرفتن آخرین تحولات ادبی ) می گوید:
« … من یک آدمم در حال تحول. یک سنگ نیستم.من یک آدمی یم که وقتی شروع کردم به چیز نوشتن … حتی هدایت رو نخونده بودم.ولی حالا نمی تونم بگم در عالم ادبیات فرانسه- حداقل- چیز دندانگیری بگذره و من ندونم. چه برسه به زبان فارسی… ». [۳۱]
فراموش نکنیم که نثر سال های آخر زندگی آل احمد( به تصریح خودش) متأثر ازشیوه ی نگارش « فردینان سلین » فرانسوی بوده است. یعنی ،آل احمد، آنقدر با زبان فرانسه آشنا بود که از نثر نویسنده ی مورد علاقه اش تقلید کند.
این را هم گفته باشم که آل احمد آنقدر انگلیسی می دانست که در جلسات سمینار دانشگاه هاروارد شرکت کند و حرف هایش را ( گرچه، نه چندان روان و شسته و روفته ) بزند.
—
گلستان، درچند جا ، مدعی است که آل احمد به او« فحاشی » کرد ، اما مطابق معمول سندی نشان نمی دهد. به رغم این، در گفت وگو با پرویز جاهد، آدرس می دهد و مدعی است که آل احمد درکتاب « یک چاه و دو چاله» به او « فحش خواهر و مادر » ! داده است.
آنچه مرا به حیرت وامی دارد ، کژ تابی ها و خلاف واقع گویی های آقای گلستان نیست.حیرت آور، انفعال یا محافظه کاری آقای پرویز جاهد است که زحمت یافتن وخواندن یک مقاله کوتاه ( « یک چاه و دو چاله») را به خود نمی دهد، تا مدعیات گلستان را محک بزند و احیاناً معترض او شود.
گلستان، مدعی است که « آقای احسان یار شاطر یک عمراز آل احمد فحش خورده ».[۳۲]
در حالی که ناسزا گفتن آل احمد به دکتراحسان یار شاطر، از حد «بارقاطر» نامیدن او فراتر نمی رفت. « فحش » اش! به خانلری هم این بود که ،« خانلرخان » اش می نامید. بگذریم.
گلستان می گوید « آل احمد فحش خواهرو مادر به من می داده» ، اما بلافاصله می افزاید ، « چی گفته ، یا برای چی گفته ، نمی دانم ».
آیا، این شیوه ی سخن گفتن، چیزی جز پریشان گویی است؟
با هم بخوانیم :
گلستان : » ببین [آل احمد] فحش خواهر و مادر به من داده . چی گفته یا برای چی گفته، من نمی دونم. و توی اون کتاب « یک چاه و دو چاله» اش به من فحش می ده و اون چیز ها رو می نویسه ، در عین حال مرا قّیم خودش می کنه و این از یک عدم تعادل فکری حکایت می کنه . تو اگر به من بد می گی و می گی من آدم بی شرف پستی هستم ، چرا وصیت می کنی که من وصی اموال تو باشم. [۳۳]
مقاله ی « یک چاه و دو چاله» ( بعضاً) نقد گلستان است. آل احمد، در این نوشته و نوشته های دیگرش، نه به گلستان « بی شرف پست » گفت و نه به او « فحش خواهر مادر » داده است.
از قضا ( به گفته ی آل احمد درهمین کتاب ِ« یک چاه و دو چاله » ) این گلستان است که به او «فحش» می دهد:
آل احمد: «…گلستان به آبادان رفت…ولی مکاتبه مان بر قرار بود.و چه مکاتبه ای! فحشنامه های او و نصیحت نامه های در آمده از زیر این قلم.[من]. اگر روزگاری کاغذ های آن زمان او را چاپ کنم ، معلوم خواهد شد که گاهی چه قدرت های دست و پا بسته ای در درون یک آدم به صورت چاشنی بمبی ، حبس می شود. » [۳۴]
کتاب « یک چاه و دو چاله»، تاریخ ۱۳۴۲ را برپای خود دارد. پرسیدنی است، اگر گفته های آل احمد در این کتاب (و مقاله ای به همین نام) خلاف واقع بود، چرا آقای گلستان همان موقع واکنش نشان نداد؟
از قضا، خواهرو مادر دیگری را « مزدوج کردن!» ، از جمله اصطلاحات دم دستی آقای گلستان است:
گلستان: « بعدش هم خواهرو مادر آن مرتیکه از آن حرف ها شد» . [۳۵]
آل احمد در مقاله « یک چاه و …» ، نه تنها به گلستان « فحش خوارمادر » نمی دهد، بلکه ( در کنار انتقاداتی که از او می کند) وجوه مثبت شخصیت ادبی – هنری او را هم برجسته می سازد:
« گلستان [ درآن سال ها] مثل همه ی ما فعال بود.اما نوعی خود خواهی نمایش دهنده داشت که کمتر در دیگران می دیدی.همیشه متکلم وحده بود.مجال گوش دادن به دیگری را نداشت. این ها را هنوز هم دارد. اما با هوش بود و با ذوق. خوب می نوشت و خوب عکس بر می داشت. برای یکی از خرکاری هایی که این قلم [ آل احمد] کرده است ( شرح حال نوشتن برای اعضای کمیته ی مرکزی حزب توده که در شماره های مجله ی مردم مرتب در آمد) او عکس برداشته بود.قلم می زد. ترجمه هم می کرد. و اغلب خوب. و گاهی بسیار خوب.» [۳۶]
شاید گلستان، نقد انتقادی آل احمد بر دو کتاب « شکار سایه » و « کشتی شکسته» را ، به « فحش خواهر و مادر» دادن تعبیر کرده و به همین علت ، از پذیرش وصیت آل احمد تن زده است :
آل احمد: « شاید اگر او به آبادان نرفته بود، حالا روزگارش بهتر بود و با خودش بهتر کنار آمده بود. اما به هر صورت تنهایی آبادان کار خودش را کرد و گلستان خُل شد. ( تکیه کلامی که او خود به دیگران اطلاق می کند) و اثر این خُل شدن را پیش از همه صاحب این قلم در سرش دید.که چیزی نوشت در باره ی « شکار سایه» و « کشتی شکسته ها» .اولی مجموعه قصه ها و دومی ترجمه ای از این و آن ؛ که در یکی از شماره های مهرگان [ دی ماه ۱۳۲۹] در آمد. و بی امضاء . و با احترامات فائقه! دیده بودم که پای نزدیک ترین دوستانم دارد در چاله ای می رود که اگر سالم هم در آید، به تقلید کبک ها است. آنجا توضیح داده بودم که اوریژینال بودن و سبک داشتن، مبادا به این معنی گرفته شود که معنی را فدای لفظ کردن یا لفظ را کج و کوله کردن. و حُسنش این بود که مطلب را اول تمام و کمال برای خودش خواندم که چیزی نگفت.زنش هم نشسته بود اما هیچکدام چیزی نگفتند.بعد که مطلب چاپ شد، او ناراحت شد.دست بر قضا همان ایام به آذین، همین مطلب را به زبان خودش در انتقاد کتاب نوشت و سخت به او حمله کرد و این بود که [ پرویز ] داریوش میانه افتاد و خطاب به به آذین و شاید رو به صاحب این قلم [ آل احمد] در دفاع از گلستان نوشت.
این بود که ما پس از آن درز گرفتیم…اما چشم و گوش گلستان دریچه هایی بود، به درون خود باز .نه به دنیای خارج .آنقدر مرکز عالم بود که تصورش را نمی شود کرد.من هیچکس را آنقدر اشرف مخلوقات ندیدم. [۳۷]
به گفته ی آل احمد ( در همان روزها)، پرویز داریوش، « طنزی تند» می نویسد که گلستان را می آزارد. بگذارید ماوقع را، به روایت آل احمد پی گیریم :
« در همین ایام بود که داریوش آن طنز تند ای – جی – باس را نوشت و آورد که در کتاب ماه چاپش کنم. سیمین و من دیدیمش و نپسندیدیم چرا که فخری [زن گلستان] را آزرده بود . قرار بود اصلاحش کند که مجله توقیف شد و من رفتم سفر و گلستان هنوز بغض کرده است ، به خیال اینکه ما را هم در نوشتن آن طنز دستی بود!» [۳۸]
مورد دیگر :
گلستان ( از جمله) در گفت و گو با پرویز جاهد، از هر فرصتی برای تخفیف و تحقیر آل احمد بهره می بَرَد. البته، چندان مهم نیست که گلستان با وارونه گویی هایش آل احمد را بکوبد.مهم ،اطلاعات نادرستی است که در مورد آل احمد به دست می دهد و از این رهگذر،در تاریخ ادبیات معاصرایران دستکاری (Manipulation)می کند :
گلستان: « خانلری کار وزن داری نکرده است.مجله ی سخن را می داد دست آدم های گوناگون که برایش پادویی کنند… حتی آن وقت که خودش رُل این جور پادویی را برای دکتر جرجانی و شهید نورایی و صادق هدایت بازی می کرد ، در سال های اول مجله ی سخن، همان وقت هم خودِ این پادویی را داده بود دست یک دانشجوی زیر دست خودش که آل احمد بود. از این پادویی خانلری در مجله ی سخن بود که کیانوری، آل احمد را کشاند به پادویی مجله ی ماهانه ی مردم که در سال ۱۳۲۵ شروع شد به درآمدنش و آل احمد مسئول غلط گیری و پادویی در چاپخانه برای آن بود. مجله را همان هیئت نویسندگان روزناه ی رهبر ، یعنی طبری و تمدن و من ، به راه انداختیم و می چرخاندیم.»[۳۹]
سنجش مدعیات گلستان در مورد خانلری، فرصت مستقل و مقتضی خود را می طلبد. در این جا ، بحث بر سر آل احمد و حرف های نادرست و مغرضانه ی گلستان در مورد او است.
آل احمد، در مدت کوتاهی ( ۳ تا ۴ سال) از یک عضو ساده ی حزب توده، به عضویت کمیته ی حزبی تهران رسید و نماینده ی کنگره شد. در این مدت، دو سال مدام قلم زد. در نشریه ی «بشر برای دانشجویان» ( که گرداننده ی اش بود) و همینطور مجله ی ماهانه ی « مردم» ( که مدیر داخلی اش بود ) مقاله می نوشت. در « رهبر» هم گاهی قلم می زد .
نخستین داستانش ، در مجله ی « سخن » ( که آن زمان با نظارت صادق هدایت منتشر می شد) در می آید. در اوائل سال ۱۳۲۵، زیر نظر احسان طبری، « ماهانه ی مردم» را راه اندازی می کند که تا هنگام انشعاب، ۱۸ شماره بیرون می دهد.
شش ماه ، مدیریت چاپخانه ی حزب توده (« چاپخانه ی شعله» ) به عهده آل احمد است. اما، آقای گلستان ، این همه را به « پادویی مجله ی ماهانه ی مردم» و « مسئولیت غلط گیری و پادویی در چاپخانه» تعبیر می کند. » [۴۰]
—————-
مصاحبه های آقای گلستان ، مجال و فرصت مغتنمی در اختیارش گذاشت ، تا با حرف هایی از سر بغض، حساب نداشته اش با زنده یاد احمد شاملو را ( آن هم ، پس از در گذشت اش) تسویه کند.
درتاریخ فرهنگ و ادب ایران، اهالی قلم، هر یک مقام و موقع درخور خود را دارد و کسی نمی تواند جای دیگری را تنگ کند. از این رو، برای من پرسش بر انگیز است که شاملو، چه جایی از زندگی ادبی گلستان را برایش تنگ کرده است ، تا سزاواربی مروتی هایی باشد ،که در سطرهای بعد خواهیم خواند ؟
گلستان ( گرچه در گفت و گو با پرویز جاهد و حسن فیاد) هر جا که مجالی دست دهد ، لگدی به کفن شاملو می زند.اما، در میانه ی بخش سوم مصاحبه با پرویز جاهد ( پس از چند غیبت ملیح ! و رجز خوانی) ظاهراً رضایت می دهد که دیگر از او چیزی نگوید :
گلستان : «… خوب اصلا از این آدم دیگر حرفی نزنیم. بزار این همان جور که هست ، جاودانه اَبَر مرد باشد برای خودش … ولش کنیم .چی کارش داریم. گرچه فوت کرده … آره … مُرد…( مکث می کند) …چرا مُرد؟ مرض قند گرفته بود؟ » [۴۱]
اما، در دقایق پایانی مصاحبه، بی هیچ پیش زمینه و مناسبتی، مجدداً پای نداشته ی شاملو را میان می کشد، تا بار دیگر تخلیه ی روحی کند :
گلستان: « اون آقای فعلاً مرحوم [شاملو] که همینطور فحش می داد به من ، خوب، بدهد. کاشکی عوض اینکه فحش بده به من، می رفت راجع به نقطه گذاری فکر بکنه، بعد کتاب بنویسه.این کار را نمی کرد. اون می خواست پول برای هروئین اش در بیاره … » [۴۲]
زبانی چنین «صافی و بی غش» ، یقیناً ، نشان از ذهنی دارد، بیگانه با پلشتی !
نمونه ی دیگر:
گلستان : « … شاملو زبان نمی دونست. طوسی [ حائری] زبان فرانسه می دونست. طوسی زن خیلی خیلی فوق العاده ای بود که البته خیلی باهاش بد رفتاری شد. تمام ثروتش را بالا کشید و بیرونش کرد از خانه و…» »[۴۳]
گلستان مدعی است که شاملو، با همسر سابق اش( خانم طوسی حائری) بد رفتاری کرد. همه ی ثروتش را بالا کشید و از خانه بیرونش کرد.
می پرسم: ورود به زندگی خصوصی و خانوادگی دیگری ( آن هم در گفت گویی روشنفکرانه) چه وجهی دارد؟ آقای گلستان حتماً می داند که در اتاق شیشه ای نشستن و سنگ پراندن عاقبت خوشی ندارد !
محض اطلاع خواننده ( بی هیچ داوری ) :
زنده یاد شاملو، در مقدمه ی جلد نخست « کتاب کوچه »، در این مورد، به «اشاره» ای بسنده می کند:
« … پس از [ کودتای ] سال ۱۳۳۲٫٫٫ [ ماَموران فرمانداری نظامی ] همراه کتاب ها، همه ی دفتر ها و یادداشت هایم را نیز بردند و باز در زمستان ۳۹ … دار و ندار و کتاب و کاغذم را از سر ناگزیری به امان خدا رها کردم ، تا دست کم روحم را از چنگال «قرین بَد» به در بَرَم ». [۴۴]
مورد دیگر:
گلستان : فریدون رهنما« به خاطر مکافات های دیگری که با او داشتم ، ازپهلوی من رفت. اما علاقه ام بهش قطع نشد متاَسفانه مُرد. در بعضی مسائل گنگ بود و اشکال اساسی اش این بود که حرفش را نمی توانست بزند… برای اشخاصی که احمق بودند، این حرف ها دارای اهمیت بودند.»پایان نقل قول [۴۵]
کافی است بخشی از مقدمه ی کتاب « همچوم کوچه ئی بی انتها…- احمد شاملو » را بخوانیم، تا دریابیم که عبارت ِ « اشخاصی که احمق بودند» ،به کجا و چه کسی هدایت مان می کند :
شاملو : « … تقریباً در همین ایام بود که فریدون رهنما پس از سال های دراز از پاریس باز گشت، با کولباری از آشنایی عمیق با شعر و فرهنگ غرب و شرق، و یک خروار کتاب و صفحه ی موسیقی .آشنایی با فریدون که به خصوص شعر روز فرانسه را مثل جیب های لباسش می شناخت ، دقیقاً همان حادثه ی بزرگی بود که می بایست در زندگی من اتفاق بیفتد. به یاری بی دریغ او بود که ما- به عنوان مشتی استعدادهای پراکنده که راه به جایی نمی بردیم و کتابی برای خواندن نداشتیم و یکسره از همه چیز بی بهره بودیم – به کتاب و شعر و موسیقی دست یافتیم و تمامی در های بسته به روی ما گشوده شد. خانه ی فریدون پناهگاه امید و مکتب آموزشی ما شد … فریدون برای ما قاموسی شده بود که از طریق او به هرچه می جستیم دست می یافتیم : از آشنایی کلی با موسیقی علمی و مکاتب نقاشی تا کشف شعر ناب. » [۴۶]
مورد دیگر :
گلستان : « …. ترجمه های ایشان [ شاملو] را شنیده ام و دیده ام، اما نخواند ام ، چون صریحاً گفته شده بود که « بازنویسی» ترجمه ی دیگران بوده و من رغبتی در خود ندیدم که کاری را که به حق یا ناحق به وجه ناصالحی می یافتم ، مایه ی گذراندن وقت کنم. یا، بد تر، موضوع بررسی و کنجکاوی ».
حسن فیاد : اگر ترجمه هایش را نخوانده اید ، پس بر چه اساسی قضاوت می کنید؟…
گلستان: اولاً سرکار لطف بفرمایید و در حد و قالب حرف هایی که من زده ام ایراد بگیرید … » [۴۷]
من نمی دانم با این حرف های پریشان و از سر ِ بغض، چگونه کنار بیایم و هضم شان کنم، و مهمتر از این، در پاسخ چه بنویسم که ضرورتی داشته باشد!
مورد دیگر:
گلستان: این آقای “اعتماد زاده … “دن آرام”ِ شولوخوف را ترجمه کرده،بعد آقای ” شاملو” برمی دارد و این را بازنویسی می کند؛ آخر تو که نه انگلیسی می دانستی ؛ نه فرانسه و نه روسی می دانستی برداشته ایی ترجمه این آدم را جلوی خودت گذاشته ای و بازنویسی می کنی! شاید آقای” اعتماد زاده” این کتاب را غلط ترجمه کرده باشد ، اگراین طور باشد تو چه چیزی داری بگویی؛» پایان نقل قول
اولاً – این ادعا که شاملو زبان انگلسی و فرانسه نمی دانست، مصداق عِرض خود بردن است. به این مورد ، در سطر های بعدی خواهم پرداخت.
ثانیاً- آقای گلستان( به قول معروف) گز نکرده می برد.زنده یاد شاملو ( برخلاف ادعای آقای گلستان) کتاب “دُن آرام” را ، از روی ترجمه ی به آذین، ” باز نویسی“! نکرده است.
در « گفت و گوی شاملو با ناصر حریری» می خوانیم:
« ناصر حریری : راستىازترجمهدُنآرامچهخبر؟
شاملو: مشغولم. ولى براى تمام کردنش فرصتى دارم؟ اصل کتاب در هشت جلد است. دو جلدش را از روى ترجمه فرانسویش تمام کرده بودم که آقاى ایرج کابلى از راه رسید. مردى چند زبانه و عاشق این کتاب عظیم. متن روسى و ترجمه انگلیسى آن را هم با خود آورده بود و به من نشان داد که هر دو ترجمه فرانسوى و انگلیسى کتاب از همان جمله اول غلط است. درست از همان جمله ی پنج شش کلمه ئى اول! – او خود به ترجمه کتاب از متن روسى اقدام کرده بود و قرار گذاشتیم کار را به اتفاق پیش ببریم. متأسفانه او ناچار است هر از چندى براى کارهایش به خارج برود و من هم پانزده ماهى نبودم. یعنى کار تا همینجا سه سالى به تعویق افتاده. در عوض حالا سخت مشغولم.». [۴۸]
این گفت و گو، یقیناً، پیش از سال ۱۳۶۴ انجام شده است ، زیرا به تصریح آقای ناصر حریری،در پیش گفتار چاپ اول و دوم کتاب ِ « گفت و گوی شاملو با ناصر حریری » :
« آخرین تصحیحات بر مجموعه کاری که به این نحو فراهم آمد، نخست در فروردین ۱۳۶۴ و آخرین بار، پیش از انتشار و در شهریور ماه ۱۳۷۲ انجام شد».
و این، همه ی ماجرا نیست.
شاملو( سال ها پیش از این مصاحبه ) نقدی انتقادی بر ترجمه ی به آذین از کتاب ” دن آرام “می نویسد ،که با عنوان « مگر تعهد در قبال زبان، نیمی از تعهد اجتماعی نویسنده نیست » ، در« کتاب جمعه، شماره ۱۹، سال اول،۱۳۵۸ ، صص۶۴- ۷۴ » درج می شود.
در سطر های آغازین این نقد می خوانیم :
« آنچه در این صفحات می آید ، مقاله ئی است که به سال ۱۳۵۰ نوشته شده و در کیهان سال ۱۳۵۱ به چاپ رسیده است، در باب ترجمه های « دُن آرام» و «زمین نوآباد».
اصل مقاله که به دست نیست ، به دو تا سه برابر این بالغ می شد و لحن جدی تری داشت».
شاملو ، در این نقد، بر برخی خطا های ترجمه ی به آذین ( در کتاب ” دُن آرام “ و “زمین نوآباد “) انگشت می گذارَد.
گرچه گفتنی در ربط با ادعای غریب آقای گلستان ( اینکه شاملو نه انگلیسی می دانست و نه فرانسه !) بسیار است، اما برای اجتناب از پر گویی بیشتر، با نقل بخشی از مصاحبه آقای آیدین آغداشلو(نقاش نام آشنا که بیش از ۵۰ سال در پهنه ی هنر و ادب ایران حضور فعال دارد و ازدوستان نزدیک و محبوب گلستان است ) این قصه را کوتاه می کنم:
« پرسشگر: می‌خواستم درباره ترجمه‌های شاملو بپرسم: سؤالی که سالها مطرح بوده و به نوعی هنوز هم هست. شاملو اصولا خودش ترجمه میکرد یا شخص دیگری ترجمه میکرد و شاملو زبان آن ترجمه را اصلاح و روان میکرد؟
آیدین آغداشلو : نه. خودش ترجمه میکرد.
پرسشگر : گویا بارها ترجمه‌های دیگران را بازنویسی کرده…
آیدین آغداشلو : « بازترجمه» کرده، «بازنویسی» نکرده…» [۴۹]
در مورد آقای گلستان و خلق و خوی نه چندان متعارف او ، گرچه بسیار می توان نوشت، معذالک، با نقل حکایتی از آقای حسن کامشاد ( دوست دیرین و هم حزبی سابق گلستان) از تلخی احتمالی این مقال می کاهم و همین جا آن را به پایان می برم:
حسن کامشاد: « گلستان روزی برایم تعریف کرد، در منزل یکی از بزرگان برای شام دعوت داشته است. سر وقت می رود ولی میزبان هنوز از سر کارش نیامده است، پس منتظر می نشیند. در این ضمن یکی دیگر از میهمانان از راه می رسد، خود را معرفی می کند: ” محمود صناعی“. گلستان او را خوب می شناخت، اما از آن جا که با دار و دسته ی خانلری میانه ای نداشت، پشت به او می کند و تا دیگران برسند کلمه ای با او حرف نمی زند.
سال ها بعد ، در لندن این را با دکتر صناعی در میان گاشتم. صحت آن را تاَیید کرد ولی با لبخندی افزود آن شب پس از مدتی سکوت به تمسخر گفتم ” پیشنهاد می کنم حالا در مورد موضوع دیگری سکوت کنیم “! [۵۰]
——————–
پانوشت :
۱-آقای حسن کامشاد می گوید:
« گلستان را هیچکس بهتر از دخترش لیلی نشناخته است و منصفانه تر از این بانوی هنرمند خوش ذوق و خوش فهم و خوش قلم در باره ی او نگفته و ننوشته است. در بحث داغ [کتاب] «نوشتن با دوربین» می گوید:
” در این کتاب خودش بود. خودِ خودش. ابراهیم گلستان همین بود که خواندید. پر از کار و زحمت، پر از انرژی ، با اشراف کامل به تمام جنبه های فرهنگ، هنر ، پر از تناقض، پر از احساسات، بی پرده و صریح، نرم و مهربان، هم شریف و هم خبیث، زمخت و دریده ، خاله زنک و لیچار گو، پر از جملاتی که بوی گند تحقیر کردن از آن می آید … با هرچه بگویی سر عناد و مخالفت دارد ” به نقل از نگاه نو، آبان ۱۳۸۴ ص ۱۸۸ و ۱۷۰٫»
۲- «پرویز جاهد ، نوشتن با دوربین ، رو در رو با ابراهیم گلستان، نشر باختران، چاپ اول، ۱۳۸۴، ص ۸»
۳- منبع بالا، ص ۱۰
۴- همان منبع ، ص ص ۱۵۶
۵- همان منبع ، ص ۷۱
۶- همان منبع ، ص ۱۰۸
۷- مجله دنیای سخن ،دی و بهمن ۱۳۷۶- شماره ۷۷، چهارشنبه ۱۴ مه ۱۹۹۷
https://www.facebook.com/zartosht.rahimi/posts/10152873009759851
۸- نوشتن با دوربین ، ص ۲۲۵
۹- نوشتن با دوربین ص۲۵۶
۹a – http://www.bahmanbeigi.ir/Default.aspx?tabid=136
۱۰- همان منبع ، ص۲۵۲
۱۱- مهر نامه ی ۴۴
۱۲- مهر نامه ی ۴۴
۱۳- نوشتن با دوربین ۱۴۵
۱۴- نوشتن با دوربین ۱۴۶
۱۵- نوشتن با دوربین ص ۲۴۶
۱۶-« حسن فیاد، از روزگار رفته، چهره به چهره با ابراهیم گلستان، نشر ثالث، چاپ دوم، ۱۳۹۴، ص ۴۲»
۱۷- از روزگار رفته،ص ۵۷
۱۸- از روزگار رفته ، ص ۵۷
۱۹- از روزگار رفته ص۸۵
۲۰- نوشتن با دوربین، ص ۱۴۹
۲۱- نوشتن با دوربین ۷۳
۲۲- http://raahak.com/?p=8997
۲۳- همه چیز به کار انداختن شعور است.
http://www.tajrobehmag.com/article/774/%D9%87%D9%85%D9%87-%DA%86%D9%8A%D8%B2-%D8%A8%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%86%D9%90-%D8%B4%D8%B9%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%DA%AF%D9%81%D8%AA%E2%80%8C%D9%88%E2%80%8C%DA%AF%D9%88%D9%8A-%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%B5%D9%8A-%D8%AA%D8%AC%D8%B1%D8%A8%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%8A%D9%85-%DA%AF%D9%84%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86
۲۴-« سفر به آمریکا، جلال آل احمد، نشر آتیه،چاپ نخست، ۱۳۸۰، صص ۳۱۷-۳۱۷ »
۲۵- منبع بالا، ص۶۱
۲۶- نوشتن با دوربین، ص ۱۰۵
۲۷-« دکتر انور خامه ای، خاطرات سیاسی، نشر گفتار،نشر علمی، تابستان ۱۳۷۲، صص۶۵۷- ۶۷۳»
۲۸-
http://web.archive.org/web/20100302014140/http://www.shahrvandemrouz.com/content/6264/default.aspx
۲۹- نوشتن با دوربین، ص…
۳۰- « نوشته های پراکنده، بابک احمدی،نشر مرکز،۱۳۹۳،ص ۲۵۲»
۳۱- منبع، جلدد سفید، بی نام. بی تاریخ
۳۲- نوشتن با دوربین، صص۷۲-۷۳
۳۳- نوشتن با دوربین، ص ۷۳
۳۴- چاه ودو چاله، ص ۲۴
۳۵- نوشتن بادوربین، ص ۶۸
۳۶- یک چاه و دو چاله، ص ۲۲
۳۷- یک چاه و دو چاله، صص ۲۴ -۲۷
۳۸- یک چاه و دو چاله، ص ۳۳
۳۹- از روزگار رفته، ۱۰۱
۴۰- یک چاه و دو چاله ۴۹-۵۰
۴۱- نوشتن با دوربین، ص ۱۷۶
۴۲- نوشتن با دوربین، ص ۲۵۴
اقای پرویز جاهد، در مقدمه ی کتاب « نوشتن با دوربین، ص ۲۲ » ، از خانم وطوسی حائری به عنوان همسر نخست شاملو یاد می کند ، که درست نیست :
« پس از آن گلستان به سفارش مؤسسه ی ملی فیلم کانادا، فیلم کوتاه ” خواستگاری” را می سازد که در آن فروغ فرخزاد، پرویز داریوش و طوسی حائری ( همسر اول شاملو) بازی می کنند. » پایان نقل قول
شاملو در بیست و دو سالگی ، با خانم اشرف الملوک اسلامیه ازدواج می کند. هر چهار فرزند شاملو(سیاوش، سامان، سیروس و ساقی ) فرزندان مشترک شاملو و خانم اسلامیه هستند.شاملو، پس از جدایی از همسر نخست اش ، در سال ۱۳۳۶، با خانم طوسی حائری ازدواج می کند، که در سال ۱۳۳۹، به جدایی این دو می انجامد.
۴۳- نوشتن با دوربین، ص ۱۷۵
خانم طوسی حائری ، با نویی فاضل بود و زبان فرانسه را خوب می دانست. آقای آیدین آغداشلو می گوید: « …پررنگی نقش طوسی‌حائری در زندگی آن سالهای شاملو و تکوین شاعری‌اش و گسترشش در حوزه روشنفکری قابل‌توجه بود و خب، چیزی که مشخص است این است که او را با ادبیات معاصر فرانسه آشنا کرد و با ادبیات روز جهان آشنا کرد ولی تاثیرش – به نظر من – چندان عمیق و قطعی نبود که بتواند مفهوم بنیانی شاملو را به عنوان یک شاعر یا یک روشنفکر رقم بزند.» نک. منبع [۴۹]
۴۴- « کتاب کوچه، حرف آ، انتشارات مازیار، ۱۳۷۷، ص هفت »
۴۵- نوشتن با دوربین، ۵۷-۵۸
۴۶-« همچون کوچه ئی بی انتها… ، ترجمه ی احمد شاملو، انتشارات مازیار، ۱۳۵۷»
۴۷- از روزهای رفته حکایت،صص ۱۰۷-۱۰۸
۴۸-
https://bofekor.wordpress.com/%DA%AF%D9%81%D8%AA%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%B4%D8%A7%D9%85%D9%84%D9%88-%D8%A8%D8%A7-%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D8%B1%DB%8C/
۴۹-
http://fararu.com/fa/news/157797/%D8%B4%D8%A7%D9%85%D9%84%D9%88%D8%B4%D8%AF%D9%86-%D9%88-%D8%B4%D8%A7%D9%85%D9%84%D9%88%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%86
۵۰ – حدیث نفس، جلد دوم ، ص ۱۶۹
