این روز ها واژه های بسیاری را می شنویم که برای مان جذاب هستند؛ حکمرانی آب، توسعه پایدار، آب مجازی، مدیریت یکپارچه منابع آب، مدیریت جامع، امنیت آبی، دیپلماسی آب، بازار آب، مافیای آب و… اما به راستی درک درستی از هرکدام از این تعاریف داریم؟
ما گذشته خود را به طور دقیق نمی شناسیم، همه افراد دنبال این هستند که آینده آب کشور را پیش بینی کنند. مشکل ما مساله شناسی است. ما تاریخ توسعه آب در این مملکت را نمی دانیم. نمی دانیم که این مشکلات چطور به مرور زمان شکل گرفته اند و تنها به دنبال یافتن مقصر هستیم و نمی دانیم که وضع کنونی ما محصول تفکر جمعی ماست و طی سال های سال این قضیه شکل گرفته است و خود ما آن را رقم زده ایم.
ما سیستم آب خود را نمی شناسیم و اطلاعات پایه ای درستی در مورد آن نداریم. بنابراین ابتدا باید تاریخ نگاری کنیم .
دکتر کاوه مدنی استاد امپریال کالج لندن، چهره نوین مهندسی عمران آمریکا در سال ۲۰۱۲ و دانشمند برجسته جوان علوم زمین در سال ۲۰۱۶ درباره مشکلات مدیریت آب کشور می گوید:
ابتدا باید دید ما فهم درستی از کلمه مدیریت داریم یا خیر؟ به نظر می‌رسد مدیریت در ایران یک مفهوم گنگ است و تعریف درستی از آن در کشور نداریم. نمی دانیم چه کسی آب را در کشور مدیریت
می کند و مدیریت منابع آب در کشور بیش تر یک واژه فانتزی است که ما درباره آن صحبت می کنیم و هر جا که ذهنمان نمی تواند مساله را تحلیل کند، می گوییم مشکل مدیریتی است. اما خیلی درست نمی دانیم که چه می گوییم و همیشه از مدیریت جامع در کشور حرف می زنیم؛ این که مدیریت الان ایراد دارد، باید یکپارچه و پایدار شود را همه می گویند و در ظاهر همه می دانند. یک سری واژه هایی در کشور مد شده است که خیلی هم نمی دانیم چیست؛ مثل مدیریت یکپارچه منابع آب، حکمرانی مطلوب آب و …بیان این واژه ها بیشتر یک ایده آل گرایی است، بدون اینکه تعریف درستی از آن ها داشته باشیم.
وی می افزاید: واقعیت این است که در علم
می گوییم مفاهیمی مثل توسعه پایدار، آزادی و برابری و موارد این چنینی که خیلی ایده آل هستند و جذاب هم به نظر می رسند، تعریف صلب و ثابتی ندارند، یعنی تعریف آن ها بر اساس دانش و شرایط دائما در حال تغییر است. ممکن است مفهوم آزادی برای ما با کسانی که در گذشته بوده اند، تفاوت داشته باشد، بنابراین توسعه پایدار هم همین است. یک سری مفاهیم ایده آل هستند که ما خیلی نمی توانیم آنها درست تعریف کنیم. اما ایراد اینجاست که فکر می کنیم تلقی ما از توسعه پایدار و مدیریت یکپارچه و جامع لزوما همان تعریف درست است و این خطر است. ما هرچه جلوتر می رویم علم به ما می گوید ما خیلی کم می دانیم و محیط اطراف را نمی شناسیم.
استاد امپریال کالج لندن تصریح می کند: فاکتورهای عدم قطعیت بسیار زیاد هستند. بنابراین می گوییم سیستم بسیار پیچیده ای که تلفیقی از انسان و طبیعت است را داریم که این سیستم به شدت پویا است و رفتار غیر قابل پیش بینی دارد و زمانی که یک مجموعه این شرایط را دارد، شما نمی توانید با یک راه حل ساده مشکل آن را حل کنید و در این شرایط است که مدیریت تلفیقی مطرح می شود؛ ما باید از درهای مختلف برای حل مشکل وارد شویم. شما اگر یک بیمار را درنظر بگیرید که هم کبد و هم کلیه و قلب و بسیاری از اعضای آن مشکل دارد. شما نمی توانید تنها روی یک قسمت آن متمرکز شوید و مساله را حل کنید.
بنابراین گفته می شود مدیریت تلفیقی راه حل است. متاسفانه بارها و بارها این سوال مطرح می شود اگر بخواهی برای ایران یک کار انجام دهی آن چیست؟ این سوال غلطی است؛ چرا که وقتی مساله این طور پیچیده می شود راه حل آن دیگر فقط تعادل بخشی یا فقط کاهش مصرف یا آب های ژرف و شیرین سازی نیست؛ بلکه باید از درهای مختلف وارد شویم و این تعریف درستی از مدیریت تلفیقی در کشور است.
وی در خصوص پایین بودن بهره وری آب در بخش کشاورزی می گوید: بهره وری آب در بخش کشاورزی پایین است و دلیل آن این است که ما به بخش کشاورزی هیچ گاه به عنوان بازوی اقتصادی نگاه نکردیم. ما اقتصاد نفت محور داریم. بنابراین بخش کشاورزی درکشور ما به دو دلیل مهم بوده است که یکی ازآن ها به عنوان مهمترین دلیل، اشتغال است و دلیل دیگر تامین غذا بوده است که در این بخش هم خیلی موفق نبوده ایم.
نامبرده اضافه می کند:اقتصاد نفت محوری که به صورت اقتصادی به کشاورزی نگاه نکرده است، هیچ موقع نمی تواند صنعتی فکر کند و نمی داند چطور ضرر و زیان را تراز کند. همچنین باید توجه کرد که این بخش غیر دولتی بوده و کشاورزان ما کشاورزان خرد هستند و ما با تعداد بالای کشاورز و زمین های کوچک مواجه هستیم که عملکرد آنها هم سنتی بوده و همیشه به حمایت نیاز داشته اند.از این رو ما آب آنها را مجانی کردیم و سعی کردیم برق ارزان به آنها بدهیم، بنابراین قدرت نوآوری، رقابت و شکوفایی را از این بخش گرفته ایم و این بخش همان طور سنتی وقدیمی عمل کرده و هیچ گاه انگیزه ای از لحاظ اقتصادی نداشته است تا متفاوت عمل کند؛ بنابراین وضعیت معیشتی کشاورزان خرد طوری نبوده است که توان این را داشته باشند که بهره وری زمین های خودشان را بالا ببرند.
وی ادامه می دهد: کشاورزان نمونه ای که ما هر سال به آن ها جایزه می دهیم، کشاورزانی هستند که زمین های بزرگ داشته اند. این کشاورزان اقتصادی و صنعتی کار می کنند. اما ما چون این نگاه اقتصادی را نداشته ایم، نتوانسته ایم درست عمل کنیم و مساله دیگر این است که یادمان باشد اگر راندمان آبیاری در بخش کشاورزی پایین است، لزوما عامل ایجاد مشکل نیست، ما اگر بخواهیم آبیاری را قطره ای کنیم و راندمان را بالا ببریم، تجربه جهانی نشان داده است وقتی این اتفاق بیفتد، مصرف آب در خیلی از موارد اتفاقا افزایش می یابد. چون اگر از در مقابل وارد نشویم و اقدام نکنیم تا آبی که از افزایش راندمان ذخیره
می شود را از کشاورز بگیریم، او محصول دیگری می کارد و مصارف بالاتر می رود.
مدنی دراین خصوص که آیا بازار آب راهکاری اقتصادی برای حل بحران در شرایط کنونی کشور است، پاسخ می دهد: بازار داد و ستد آب با بازار های دیگر متفاوت است. ما بازار آب را به طور نسبی در کشور داشته ایم. در حقیقت هرجا که شما بتوانید حقابه ، برداشت و تخصیص آب را مدیریت کنید، عملا بحث تبادل آب رخ می دهد. اما متاسفانه ما هنوز سازوکار مناسبی برای این تبادل نداریم؛ اگرچه در بسیاری از موارد حتی موانع قانونی هم داریم. بازار آب لزوما نیازمند تشکیلات عجیب و غریبی نبوده یا مثلا به تکنولوژی خاصی وابسته نیست. بحث این است که اگر حقابه مدیریت و نظارت شود، این اتفاق می افتد و خود آب به سمتی خواهد رفت که سود دهی بیشتری دارد، چرا که اگر حقابه ها تعریف شوند، مدیر شهر می تواند از کشاورز آب را بخرد.
وی می افزاید: مهم این است که سازوکار مدیریت حقابه ها تعریف شده و سیستم مانیتورینگ و رصد این داستان ایجاد شود. خیلی ها از بازار آب تصویر فانتزی دارند. این که بگوییم بازار آب مشکل ما را کامل حل خواهد کرد، درست نیست. مصرف ما باید اقتصادی شود و این بدان معناست که آب باید به جایی برود که آورد هر قطره آن از نظر ریالی بیشتر باشد؛ چه در کاشت محصول و چه در صنعت . همه فکر می کنند باید یک بازار رسمی آب درست شود و قیمت آب بالا برود، اما در واقع چنین نیست. اگر بتوانیم حقابه ها را درست مدیریت کنیم، می توانیم بازار آب خوبی داشته باشیم. با برداشتن موانع حقوقی داد و ستد حقابه ها ، بازار آب به طور تدریجی شکل می گیرد. البته تجربه نشان می دهد که وقتی مانع
نمی شویم کشاورزان خود به خود به سمت افزایش بهره وری اقتصادی حرکت می کنند.
استاد امپریال کالج لندن در خصوص استفاده از منابع مالی غیر دولتی برای اجرای طرح های در دست اجراو پروژه های جدید و بنیادی می گوید: سرمایه گذاری بخش خصوصی و خارجی می تواند تاثیرگذار باشد؛ هر چند که هنوز فضا برای سرمایه گذار خارجی مطلوب نیست. بخش خصوصی هم هنوز به سرمایه گذاری در پروژه هایی که به دولت مربوط می شود، علاقه وافری ندارد. اما باید دانست تنها یک جنبه مشکلات ما در بخش آب، مالی است و جنبه های سازوکاری و ساختاری مدیریتی آن مهم‌تر
است. ما باید تفکر خودمان را عوض کنیم. دانش و آگاهی ما هنوزبه سمت درستی نرسیده است. کاش بخش جدیدی از سرمایه به سمتی برود که تفکر غالب ما را تغییر دهد.
وی درباره عوامل بحرانی شدن آب در ایران هم می گوید:ما مفهوم توسعه را درست نفهمیده ایم. ظرفیت های
خودمان را درست نشناخته ایم و آب را به عنوان یک عامل محدود کننده ندیده ایم و به عنوان عاملی دیده ایم که باید در مسیر توسعه همراه ما بیاید و مارا تامین کند و ما فکر کردیم آب لایتناهی است و این ایراد اصلی بوده است و هنوز هم تفکر ما به صورت جدی عوض نشده است.
این کارشناس در خصوص موضوع آب مجازی به عنوان راه حلی برای بحران آب می گوید:آب مجازی کلمه ای است که در ایران مد شده است. کسی که مفهوم آب مجازی را طرح کرده است هم بعضی از ادعاهایی را که ما در مورد آن داریم، را مطرح
نمی کند. نمی دانم چرا در ایران فکر می کنند با تبادل آب مجازی مشکلات به سادگی حل می شود.این مفهوم درستی نیست. آب مجازی یک شاخص است که باید با نگاه کردن به آن بفهمیم در سیستم کشور چه اتفاقی در حال افتادن است. ایران از لحاظ بعضی داده های موجود واردکننده آب مجازی است. پس یعنی باید خوشحال باشیم که مشکلی نداریم؟ نه این درست نیست. این ها هم از جنس همان روشنفکری هایی است که بدون این که موضوعی را درک کنیم، برداشت غلط از مفهوم را به عنوان پایه و مبنا برای تصمیم گیری قرار می دهیم و آن را نقد هم می کنیم. شما نمی توانید آب مجازی را از اقتصاد جدا کنید. برای این که آنچه نهایتا تصمیم گیرنده است، این است که چه قیمتی را برای محصول پرداخت می کنیم و اصلا میزان تبادل آب کشورها بر اساس موجودی آب آنها نیست، بلکه بر اساس اقتصاد آنها است . اقتصاد های قوی تر صادر کننده تکنولوژی و وارد کننده غذا هستند؛ یعنی واردکننده آب مجازی؛ بنابراین آب خود را در صنعت خرج می کنند و آب را از کشور های با اقتصاد
ضعیف تر با قیمت پایین می خرند. نمی دانم چرا انتظارات غلطی از یک مفهوم ساده داریم.
وی می افزاید: بخش آب کشور ما مثل آدمی است که ۶۰-۵۰ سال ورزش نکرده است و از چاقی رنج برده و سیگار هم می کشد و رژیم غذایی پرچربی دارد. وقتی به سراغ هر دکتری می رود به اوگفته می شود
که باید سیگار را ترک کند، رژیم غذایی خود را تغییر دهد و ورزش کند. ولی این آدم همواره به دنبال یک قرص و داروی جدید می گردد و حاضر نیست کار های پایه ای که دکتر به او می گوید را انجام دهد و در فضای تخیلی خود سیر می کند. وضعیت ما در آب هم به همین شکل است. به ما گفته می شود کاری که اکنون باید انجام دهیم، کاهش مصرف و کاهش تقاضای آب است، اما ما به دنبال راه حل های زود بازده فضایی هستیم . یک روز به دنبال آب شیرین کردن و یک روز هم به دنبال آب های ژرف هستیم. با فرض این که میلیون ها لیتر آب ژرف داشته باشیم، آن آب را هم استفاه کرده و سریع برایش برنامه ریزی می کنیم. سابقه ما نشان می دهد هر پروژه ای را کلنگ زده ایم برای آبش زود تر از همه چیز برنامه ریزی کرده ایم. مدنی می گوید: مکان یابی و جایابی و تخمین میزان آب های ژرف آسان نخواهد بود و حداقل بهتر است برای برداشت آن عجله نکنیم و آن را برای نسل های آینده نگه داریم. برداشت آب های ژرف یک راه حل فنی است؛ مانند انتقال آب، سد سازی و چاه و … ما منکر ارزش تکنولوژی نمی شویم. بحث استفاده به جا از آن است و اینکه آن را با چه گزینه هایی مقایسه می کنیم. عادت کرده ایم به جای انتخاب خوب و بد بین بد و بدتر انتخاب کنیم . بنابراین عده ای استفاده از این آب ها را درمقایسه با آب شیرین کن ها و انتقال آب بهتر می دانند و توجیه می کنند؛در حالی که راه حل بهتر کاهش مصرف و تقاضا است و اینکه چگونه با مصرف آب کم تر، تولید بیشتری داشته باشیم.
وی دریاره روش های فرهنگ سازی آب در کشور های مدرن می گوید: بخشی از این داستان مساله فرهنگی که فرد ارزش آب را بداند، شیر آب را ببندد، مدت کوتاه تری استحمام کند و … ولی اصل داستان اقتصادی است. مهم ترین فاکتوری که باید لحاظ شود، اقتصاد است. مردم به سیگنال های اقتصادی پاسخ
می دهند. اگر بتوانیم یک روش را جلوی پای کشاورز بگذاریم که با مصرف آب کم تر سود بیشتری داشته باشد، طبعا کشاورز قبول می کند. اما بلد نیستیم مشوق های اقتصادی بسازیم. ما عادت کرده ایم یا از مکانیزم های تنبیهی استفاده کنیم و مثلا تلاش کنیم یکباره قیمت آب را بالا ببریم و اگر فرد زیاد برداشت کرد، تنبیه بشود.چنین کاری هم که از لحاظ سیاسی و اجتماعی به سادگی امکان پذیر نیست.بنابراین آنقدر صبرمی کنیم تا بگوییم دیگر آب نداریم. خیلی دنبال سرمایه گذاری و یاد دادن نرفته ایم. ما اگر بتوانیم شغل تامین کنیم و صنعت را توسعه بخشیم، خیلی از کشاورزان زمین خود را رها کرده و در بخش صنعتی کار می کنند تا دیگر آفتاب نخورند و نگران سم و کود و افت و فروش رفتن محصولات خود نباشند. ما جایگزینی برای کشاورز ایجاد نکرده ایم و باید بفهمیم که بخش آب در کشور به بخش های دیگر هم وابسته است و این مملکت نیاز به توسعه اقتصادی و صنعتی دارد و باید با آب کم تر سود بیشتری را تامین کند. فرهنگ سازی در کشور به تغییر ذهن و نگرش مسئولین برمی گردد . مردم هم باید خود را مسئول
بدانند
این صاحب نظر در خصوص پیش‌بینی‌های
بین‌المللی برای آینده ایران و منطقه می‌گوید:
پیش نمایی‌های آینده کلی هستند. این که این منطقه، منطقه‌ای گرم و خشک است و بیشتر مدل‌های تغییر اقلیم می گوید که این مناطق خشک تر هم می‌شوند و دما بالا خواهد رفت، ظرفیت کشاورزی کاهش می‌یابد و جمعیت هم روبه رشد است. اما هیچ کس نمی تواند پیش نمای دقیقی از آینده متصور شود؛ ضمن این که خیلی از پیش نمایی های قدیم درست نبوده است، مثلا انتظار می رفت جمعیت کشور تا سال ۱۴۰۰ به ۱۰۰ میلیون نفر برسد و این اتفاق نخواهد افتاد. پیش‌نمایی در این موارد سخت است.
وی تصریح می کند: ما گذشته خود را نمی شناسیم و مشکلی که داریم این است که خیلی درگیر آینده هستیم و به گذشته خود خیلی توجه نکرده‌ایم. همه افراد دنبال این هستند که آینده را پیش بینی کنند. اینکه تقاضای آب بیش تر از موجودی آن است را همه
می دانیم، اما این که گفته می شود در فلان تاریخ آب تمام می شود و مثلا تا فلان سال دیگر آب نداریم،
حرف غیر منطقی است. مشکلی که وجود دارد، این است که جامعه آب ما دچار روشنفکری شده است. استاد امپریال کالج لندن اضافه می کند: ما سیستم آب خود را درست نمی شناسیم، حوصله کارهای بنیادی و پایه هم نداریم. خیلی سریع هم می خواهیم نتیجه بگیریم و با اعتماد به نفس بالایی صحبت می کنیم و مثلا می گوییم حکمرانی آب چیز خوبی است، از مدیریت یکپارچه و توسعه پایدار و آب مجازی و دیپلماسی آب صحبت می کنیم که تنها حرف های قشنگی هستند. اما حاضر به مطالعه بیش تر و افزایش دانش خود نیستیم و تنها خودمان برای خودمان دست می زنیم و از هم تقدیر می کنیم. اتفاقی که در این جا افتاده، این است که ما دچار نوعی اسارت روانی شده ایم؛ یعنی در یک قاب روانی محدود شده ایم و فقط با همنوعان خودمان در این باره صحبت
می کنیم و بدون آن که مفاهیم را درک کنیم، آن را تکرار
می کنیم و در نهایت افرادی که بیرون این جامعه باشند، حرف های ما را متوجه نخواهند شد. گویی ارتباط ما با جامعه واقعی قطع شده است.
وی می گوید: مدگرایی و روشنفکری در این زمینه به درد جامعه ما نمی خورد. ما نیاز به یک قشر عملگرا داریم. ما می توانیم آموزش، فرهنگ و مدیران را نقد کنیم، اما مشکل آب کشور در واقع خود ما روشنفکران هستیم. باید در نظرگرفت این توده مردم هستند که تصمیم می گیرند و نهایتا یک چیز را رقم می زنند. ما باید واقعیت های جامعه را درک کنیم و دنبال کلمات فانتزی نباشیم. ما باید به دنبال رفع مشکلات پایه ای باشیم.
مدنی می گوید:ما باید برای حل مشکل آب از خودمان شروع کنیم و به یک درک مشترک از مشکلات آب کشور برسیم. برای نیل به درک مشترک لزوما نیاز نیست که تخصص ما یکی باشد ما باید بفهمیم که چرا کشاورز از آب بدین شکل استفاده می کند، باید بفهمیم چرا مردم در مصرف آب صرفه جویی نمی کنند و چرا فردی که همچنان ماشین خود را با آب می شوید با ما همکاری نمی کند. ما به درک مشترک نیاز داریم که با مطالعه گذشته حاصل می شود. برای رسیدن به درک مشترک به فرهنگ گفتگو و احترام به نظرات دیگران هم نیاز داریم که از آن بی بهره ایم.
وی می افزاید: یکصد گروه تلگرامی آب و محیط زیست داریم. همه دوست دارند مرجع و رهبر جریان باشند. تا کسی از کسی سوال می کند و مطلبی را نقد می کند به ما برمی خورد و سریع یک گروه تلگرامی جدید درست می کنیم و دوباره روز از نو روزی از نو. انتقادهای ما هم فنی نیست و خیلی از مواقع
بی ربط به موضوع است. ما باید با پوپولیسم محیط زیستی که درست شده است، مقابله کنیم و خرافاتی را که در حوزه منابع آب ایجاد شده اند را از بین ببریم. اگر این فاصله بین روشنفکران آبی ، مصرف کنندگان و تصمیم گیرندگان آب کم نشود، به حل مشکلات آب کشور نمی توان امید داشت.
پایگاه خبری تحلیلی آب ایران
پریسا سلامی