سرگذشت اول ماه مه در ایران

برپایۀ اصل 27 قانون اساسی جمهوری اسلامی «تشکیل اجتماعات و راهپیمایی‌ها بدون حمل سلاح به شرط آنکه مخل مبانی اسلام نباشد، آزاد است». اما تاکنون جمهوری اسلامی مجوزی به اتحادیه‌ها و سندیکاهای کارگری غیردولتی نداده است تا مراسم روز جهانی کارگر را برگزار کنند.

شنبۀ گذشته، اول ماه مه برابر با 11 اردیبهشت، روز جهانی کارگر بود. از 1890 میلادی که برای نخستین بار در فرانسه به یادبود تظاهرات خونین کارگران شیکاگو در سال 1886، اول ماه مه را «روز جهانی کارگر» اعلام کردند، بسیاری از کشورهای جهان رفته رفته این روز را به رسمیت شناختند.

در بعضی تاریخ‌ها آمده است که در ایران، نخستین گردهم‌آیی به مناسبت این روز در سال 1921برابر با 1300 خورشیدی، چهار سال پیش از خلع احمد شاه قاجار، به ابتکار «شورای مرکزی فدراسیون سندیکاهای کارگری» برگزار شد. این فدراسیون حدود 8 هزار کارگر و کارمند اداری وابسته به 16 سندیکا را نمایندگی می‌کرد. اما بیشتر تاریخ‌نویسان نخستین برگزاری مراسم روز جهانی کارگر را در ایران، اول ماه مه 1922 یعنی 11 اردیبهشت 1301 می‌دانند. در این مراسم، که در مسجد سپهسالار تهران برگزار شد، علی آقا کاوه، کارگر چاپخانه، سخنرانی کرد و از ضرورت اتحاد کارگران و اجرای قانون اساسی سخن گفت. گروهی از مخالفان با کارگران شرکت کننده در آن مراسم درگیر شدند. سال بعد، دولت وقت محدودیت‌هایی برای برگزاری مراسم یازدهم اردیبهشت ایجاد کرد. در همان روز، روزنامۀ کارِ ایران از اعتصاب گروهی از کارگران شهر تهران خبر داد.

 پس از خلع احمد شاه و به قدرت رسیدن رضا شاه در سال 1304 خورشیدی، دولت برگزاری مراسم روز کارگر را غیرقانونی اعلام کرد. با این حال، تا سال 1310 که قانون «منع مرام اشتراکی» را از مجلس گذراند، نتوانست از برگزاری روز کارگر و اعتصاب‌های کارگری یکسره جلوگیری کند. برای مثال، در اردیبهشت ماه 1308 نزدیک به 14 هزار کارگرِ پالایشگاه (تصفیه خانه) آبادان اعتصاب کردند و خواهان به رسمیت شناخته شدن اتحادیه‌های کارگری و «روز جهانی کارگر» شدند. دولت پس از تصویب قانون منع مرام اشتراکی بود که گروه‌های چپ‌گرا و فعالان کارگری را بازداشت و زندانی کرد.
 
پس از شهریور 1320 و خروج رضاشاه از ایران، فضای سیاسی کشور ملایم‌تر شد، اتحادیه‌ها و سندیکاهای کارگری ظهور کردند و زمینه برای برگزاری روز جهانی کارگر فراهم آمد. در سال 1325 به مناسبت این روز و به منظور شادمانی از پایان جنگ، تظاهرات باشکوه و بی‌سابقه‌ای در تهران و شهرهای دیگر برگزار شد. برگزار کنندۀ تظاهرات در تهران «شورای متحدۀ مرکزی سندیکاهای کارگری» بود که در حدود 60 تا 80 هزار کارگر را بسیج کرده بود. با این حال، به رغم گشایش فضای سیاسی، هر سال نیروهای پلیس گروه‌هایی از فعالان کارگری و اعضای سندیکاها را بازداشت و زندانی کردند. در اردیبهشت 1330 که محمد مصدق به نخست وزیری رسید، دولت برگزاری مراسم روز جهانی کارگر را آزاد اعلام کرد. اما پس از کودتای 28 مرداد 1332 کارگران از برگزاری هرگونه تظاهرات منع شدند و مراسم روز جهانی کارگر را در کارگاه‌ها و گاه در پای کوه‌ها برگزار کردند.
 
در سال 1346، دولت ایران روز 24 اسفند را که روز تولد رضاشاه بود، روز کارگر اعلام کرد. پس از انقلاب، در 11 اردیبهشت 1358 نخستین راه‌پیمایی‌ها به مناسبت روز جهانی کارگر در تهران و بعضی شهرهای ایران برگزار شد. در تهران، برگزارکنندگانِ مراسم از سویی سندیکاها و اتحادیه‌های کارگری با همراهی گروه‌ها و سازمان‌های چپ‌گرا بودند که از خانۀ کارگر تا میدان سپه راه‌پیمایی کردند و از سوی دیگر، حزب جمهوری اسلامی بود که از کارگران کارخانه‌ها خواسته بود در میدان فوزیه (که اکنون امام حسین نامیده می‌شد) گرد آیند و به سخنرانی بهشتی و بنی صدر گوش فرا دهند. در آن روز، بعضی گروه‌های مذهبی به راه‌پیمایان حمله کردند.
 
مراسم روز جهانی کارگر در سال‌های 1359 و 1360 نیز با راه‌پیمایی و گردهم‌آیی کارگران برگزار شد، اما از سال 1361 که سرکوبی مخالفان شدت یافت، برگزاری آشکار مراسم این روز جهانی ناممکن شد و برگزارکنندگان دوباره به دامنۀ کوه‌ها پناه بردند. در سال 1384، فعالان سندیکایی توانستند پس از سال‌ها خاموشی این روز را در تالار باختر در میدان انقلاب جشن بگیرند، اما دولت احمدی نژاد گروهی از آنان را بازداشت کرد و از علاقمندان به این روز خواست که برای برگزاری مراسم آن به بیابان‌های جنوب تهران بروند. با این حال، دولت‌ها تاکنون نتوانسته اند از برگزاری محدود آن جلوگیری کند.
 
برپایۀ اصل 27 قانون اساسی جمهوری اسلامی « تشکیل اجتماعات و راهپیمایی‌ها بدون حمل سلاح به شرط آنکه مخل مبانی اسلام نباشد، آزاد است ». اما تاکنون جمهوری اسلامی مجوزی به اتحادیه‌ها و سندیکاهای کارگری غیردولتی نداده است تا روز جهانی کارگر را جشن بگیرند. با این حال، «خانۀ کارگر» که اهرمی است در دست دولت و دبیر کنونی اش، علیرضا محجوب، نمایندۀ شش دورۀ پیاپی مجلس شورای اسلامی بوده، از سال گذشته در هماهنگی با «وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی» در یازدهم اردیبهشت ماه راه‌پیمایی برگزار می‌کند.